Ödül ne zaman işe yarar, ne zaman işe yaramaz?

Ödülün zararlarını farklı açılardan sık sık yazıyorum ve anlatıyorum.

Seminerde bir veli, "Çocuğuma ödül vererek, oyuncaklarını toplatıyorum." dedi.
Başka bir veli de,  "Çocuğuma ödül vererek sureleri ezberlettim." dedi.
Öyleyse, ödülün nesi kötü?

ÖDÜL VE YARATICILIK

Harvard profesörlerinden Terasa Amabile, 115 öğrenciye üç ayrı görev veriyor. Çocuklar 5 ile 10 yaş arasında. İlk görev yaratıcı çizme, ikinci görev yaratıcı hikaye yazma ve üçüncü görev yaratıcı problem çözme gerektiriyor. Ancak, bazılarına ödül veriyor, bazılarına vermiyor.
Daha sonra çocukların ürünlerini üç uzmana değerlendirtiyor. Sonuç çok net: ödül ile yapılan işlerin kalitesi daha düşük ve daha az yaratıcı.
Terasa Amabile başka bir araştırmada profesyonel ressamların keyif ve sipariş için yaptığı tabloları topluyor. Bu tabloları bir grup uzmana değerlendirtiyor. Tabii ki uzmanlar hangisinin sipariş üzerine yapıldığını bilmiyor.
Uzmanlar, keyif için yapılan tabloları çok daha kaliteli ve yaratıcı buluyor.
Kısacası, insanları ödül ya da başka bir mekanizmayla kontrol ettiğiniz zaman işin kalitesi düşüyor.

ÖDÜL ÜRETİMİ ARTIRIR

Peki, ödül, kişinin performansını düşürüyorsa; şirketlerdeki, özellikle satış ekiplerindeki, prim ve bonus sistemini nasıl açıklayacağız?
Stanford Üniversitesi'nden Prof. Edward Lazear bir cam firmasını inceliyor. Firma, saat başına değil de üretim başına para vermeye başlayınca, performans %36 artıyor.  Yani, ne kadar çok üretirsen, ödülün de o kadar büyük olur anlayışı, performansı arttırıyor.
Birbiriyle çelişen bu iki bulguyu nasıl yorumlamamız gerekir?

HANGİ İŞ İÇİN ÖDÜL?

Altta yatan mekanizmayı davranışçı ve bilişsel ekol açısından incelediğimizde görüyoruz ki ödül, mekanik ve teknik işler için verildiği zaman performansı arttırıyor; yaratıcı işler için verilince azaltıyor.
İşin yaratıcılığı ve özgünlüğü ile değil de sadece işin yapılmasıyla ilgileniyorsanız ödül işe yarar.
Ödül için resim yapan çocuklar daha fazla resim yapar ama resimler daha az yaratıcı olur.

İŞ Mİ TUTUM MU?

Yukarıdaki sorulara dönersek, ödülle çocuğa oyuncaklarını toplatırsınız ama düzenli olmayı öğretemezsiniz. Sureleri ezberletirsiniz ama inançlı olmayı öğretemezsiniz. Kitap okutursunuz ama kitap okumayı sevdiremezsiniz. Bu durumlarda ödül verirseniz ne olur biliyor musunuz?

MEKANİK VE YARATICI İŞLER

Çocuk yaratıcı işlere de mekanik işler gibi yaklaşır. Bu da çok zararlıdır. Örneğin, ödülle ödev yapan çocuk, ödevini bitirir ama ödevi düşünmeden yapar. Yani, öğrenme ve gelişim olmaz. Amacı, ödevi en kısa zamanda ve en kolay yoldan bitirmek olur.
Zor ve kompleks işler yerine, kolay işleri seçer.
Hiçbir velinin amacı da bu olmamalı diye düşüyorum.
Peki, ödül, neden mekanik işlerde performansı arttırırken, yaratıcı işlerde düşürüyor?

DAR ODAK

Ödül, odak alanını daraltır. Ödül ile iş yapan çocuk sadece ödülü getiren hedefe odaklanır. Bu mekanik işlerde yararlıdır ama iş yaratıcılığa gelince, tam tersi zarar getirir. Çünkü yaratıcılık "dar odak" değil, tam tersi "geniş odak" ister.

Kişi yaratıcı olmak için geniş ve kapsamlı düşünmeli. Kişilerin beyni, dar odağa girerse geniş düşünemez.  Geniş düşünemeyen insan da yaratıcı olamaz.

Bundan dolayı ödül mekanik işlerde "dar odak" sağladığı için işe yarar ama yaratıcılık gerektiren durumlarda işe yaramaz.

(Aynı mekanizma öfke ve neşe için de geçerlidir. Öfke dar odak sağladığı için yaratıcılığı öldürür ama neşe geniş odak sağladığı için yaratıcılığı arttırır. Mutlu insanlar onun için daha yaratıcıdır.)

GENİŞ ODAK İÇİN ÖDÜL

Kısacası, çocuğa dar odak sağlayıp, sadece işin yapılmasıyla ilgileniyorsanız, ödül işe yarar.

Ancak değer oluşturmak ve geniş odak sağlayıp yaratıcılığı ve eleştirel düşünmeyi geliştirmek istiyorsanız ödül işe yaramaz.