I. TÜRK EDEBİYATINDA İLKLER

A. İSLAMİYET ÖNCESİ VE İSLAMİ DÖNEM (DİVAN VE HALK EDEBİYATI)

• İlk alfabe: Göktürk (Orhun) alfabesi
• Bilinen ilk Türk şairi: Arpınçur Tigin
• İlk Türk yazarı: Yolluğ Tigin
• Bilinen en eski ve ilk destanımız: “Alp Er Tunga Destanı”
• Türkçenin ilk yazılı belgeleri: “Orhun Yazıtları” (Türk adının geçtiği ilk metindir bu yazıtlar. “Orhun Yazıtları”, söylev türünün ilk örneğidir.)
• İslami dönem Türk edebiyatının ilk edebi eser örneği: “Kutadgu Bilig”dir. İlk Türkçe didaktik şiirler bu yapıttadır. Aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk yapıttır. İlk mesnevi örneğidir. İlk siyasetname örneğidir.
• İlk İslami Türk destanı: “Satuk Buğra Han Destanı”
• Sagu türünün ilk örneği: “Alp Er Tunga Sagusu”
• Türkçenin bilinen ilk sözlüğü: “Divanü Lü- gati’t-Türk”
• Dede Korkut’tan ilk bahseden: “Camiü’t- Tevarih” adlı yapıtında ünlü tarihçi Reşidüddin’dir. Arap harfleriyle ilk neşreden Kilisli Muallim Rıfat Bilge’dir. Yeni harflerle ilk neşrini yapan Orhan Şaik Gökyay’dır.
• Türkçe ilk manzum mevlit metnini yazan: Ahmedi
• Divan sahibi ilk sanatçı: Yunus Emre
• Divan edebiyatının ilk temsilcisi: Hoca Dehhani
• Tasavvuf konusunda yazılan ilk eser: “Divan-ı Hikmet”
• Edebiyatımızın ilk aşk mesnevisi: Şeyyat Hamza’nın “Yusuf u Züleyha”sı
• Anadolu Türkçesiyle yazılan ilk eser: Ahmet Fakih’in yazdığı “Çarhname”si
• İlk gezi eserlerimiz: Seydi Ali Reis’in “Miratü’l- Memalik”i / Babürşah’ın “Babürname”si
• Antoloji türünün ilk örneği: Ömer b. Mezid’in 1437’de hazırladığı “Mecmuatü’t – Nezair”
• Süslü nesrin ilk temsilcisi: Sinan Paşa
• İlk şehrengiz: Mesihi
• Hamse sahibi ilk sanatçı: Ali Şir Nevai
• İlk edebi mektup: Fuzuli’nin “Şikâyetname”si
• Anadolu sahasında hamse sahibi ilk sanatçı: Hamdullah Hamdi
• İlk bibliyografya yazarımız: Kâtip Çelebi – “Keşfü’z- Zünun”
• Şairlerle ilgili yazılan ilk tarafsız ve alfabetik tezkire: Latifi
• İlk şairler tezkiresi: Ali Şir Nevai’nin “Mecalisü’n-Nefais”i
• Anadolu sahasında ilk şuara tezkiresi: Sehi Bey’in “Heşt Behişt”i
• İlk edebi anı: Babürşah’ın “Babürname”si
• Divan edebiyatında çocuklar için yazılan ilk eser: Nabi’nin “Hayriye”si
• İlk şarkı örnekleri: Naili
• Matbaada basılan ilk yapıt: “Vankulu Lügati”
• Türkçe ilk mevlit: Süleyman Çelebi’nin “Vesiletü’n-Necat” adlı yapıtı

B. TANZİMAT EDEBİYATI

• İlk edebi ve felsefi çeviri: Münif Paşa’nın “Muhaverat-ı Hikemiye”si
• İlk çeviri roman: Yusuf Kemal Paşa’nın Fransız yazar Fenelon’dan çevirdiği “Telemak” adlı roman
• İlk resmi gazete: Takvim-i Vekayi (1831)
• İlk yarı resmi gazete: Ceride-i Havadis (1840)
• Batılı anlamda ilk günlük örneği: Direktör Ali Bey’in yazdığı “Seyahat Jurnali”
• İlk Türk gazetecisi: Şinasi
• Batılı anlamda ilk tiyatro yapıtı: Şinasi’nin “Şair Evlenmesi”
• Noktalama işaretlerini düzyazıda ilk kez kullanan: Şinasi
• İlk makale: Şinasi’nin Tercüman-ı Ahval gazetesindeki “Mukaddime” başlıklı yazısı
• İlk özel gazete: Şinasi ve Agâh Efendi’nin çıkardığı Tercüman-ı Ahval
• Batılı anlamda ilk fabl örneklerini yazan: Şinasi
• İlk tezli roman örneği: Nabizade Nazım’ın “Zehra” adlı yapıtı
• Sahnelenen ilk tiyatro yapıtı: Namık Kemal’in “Vatan yahut Silistre”si
• İlk hikâye denemesi: Emin Nihat Bey’in “Müsameretname”si
• İlk öykü örnekleri: Ahmet Mithat Efendi’nin “Letaif-Rivayet”i
• Batılı anlamda ilk eleştiri yazısı ve yapıtı: Namık Kemal’in “Lisan-ı Osmanî Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazat-ı Şamildir” yazısı, ilk eleştiri yapıtı “Tahrib-i Harabat”
• İlk edebi roman: Namık Kemal’in “İntibah” adlı romanı
• İlk tarihi roman: Namık Kemal’in “Cezmi”si
• İlk köy şiiri: Muallim Naci’nin yazdığı “Köylü Kızların Şarkısı”
• İlk kafiyesiz şiir: Abdülhak Hamit Tarhan’ın yazdığı “Validem”
• Yabancı ülkede geçen bir macerayı anlatan ilk tiyatro yapıtı: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Finten”i
• Aruzla yazılan ilk manzum tiyatro yapıtı: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Eşber”i
• Heceyle yazılan ilk manzum tiyatro yapıtı: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Nesteren”i
• İlk pastoral şiir: Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Sahra”sı
• İlk edebiyat teorisi yapıtı: Recaizade Mahmut Ekrem’in “Talim-i Edebiyat”ı
• İlk polisiye roman: Ahmet Mithat Efendi’nin “Esrar-ı Cinayet” adlı romanı
• Türk romancılığında ilk alafranga tip: Ahmet Mithat Efendi’nin roman kahramanı olan Felatun Bey
• Batılı anlamda ilk antoloji: Ziya Paşa’nın üç ciltlik “Harabat”ı
• Türk tiyatrosunda Batı’dan eser uyarlamayı ilk kez yapan: Ahmet Vefik Paşa
• Türkçe sözlük adını ilk kullanan, ilk yerli roman olan “Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat”ı yazan:Şemsettin Sami
• İlk tarih ve coğrafya ansiklopedimiz: Şemsettin Sami’nin yazdığı “Kamusü’l Alam”
• İlk köy romanı: Nabizade Nazım’ın “Karabibik”i
• İlk realist roman: Recaizade Mahmut Ekrem’in “Araba Sevdası”
• Çocuklara yönelik ilk dergi: 1869’da çıkan Mümeyyiz
• Edebiyat tarihi adıyla yazılan ilk eser: Abdülhalim Memduh’un “Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye”si
• İlk kadın romancı: Fatma Aliye Hanım
• Tanzimat’tan sonraki edebiyatımızın ilk kadın şairi: Nigar Hanım
• İlk mizah dergisi: Teodor Kasap’ın çıkardığı Diyojen
• İlk mizahi sözlük: Direktör Ali Bey’in “Lehçetü’l-Hakayık”ı
• İlk psikolojik roman denemesi: Nabizade Nazım’ın “Zehra”sı
• İlk dergi: Münif Paşa’nın çıkardığı Mecmua-ı Fünun

C. SERVETİFUNUN EDEBİYATI VE FECRİATİ EDEBİYATI

• İlk edebi beyannameyi yayımlayan: Fecriati Topluluğu
• İlk mensur şiir: Halit Ziya’nın “Mensur Şiirler”i
• İlk psikolojik roman: Mehmet Rauf’un “Eylül” romanı
• Sone’yi ilk kez kullanan: Süleyman Nesip
• Anjambmanı ilk kullanan şair: Tevfik Fikret
• Çocuklar için yazılmış ilk şiir kitabı: Tevfik Fikret’in “Şermin” yapıtı
• İlk önemli fıkra yazarı: Ahmet Rasim

D. MİLLİ EDEBİYAT VE CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

• İlk çocuk romanı: Mahmut Yesari’nin “Bağrı Yanık Ömer” yapıtı
• Röportaj türünün ilk örneği: Ruşen Eşref Ünaydın’ın “Diyorlar ki” adlı yapıtı
• Batılı anlamda ilk edebiyat tarihi: Fuat Köprülü
• “Milli Edebiyat” ifadesi ilk kez kullanılan: Genç Kalemler
• Türk sözcüğünü ilk kullanan şair: Mehmet Emin Yurdakul
• Dış Türkleri konu alan ilk roman: Ahmet Hikmet Müftüoğlu’nun “Gönül Hanım” adlı romanı
• Cumhuriyet dönemi köy romancılığının ilk örneği: Yakup Kadri’nin “Yaban” romanı
• İlk Türk sosyologu: Ziya Gökalp
• “Orhun Abideleri”nden ilk söz eden Türk: Necip Asım (İkdam gazetesi 200.sayı)
• İlk otobiyografik roman: Peyami Safa’nın “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu” (Dünya roman tarihinde kahramanın adı verilmeyen ilk romandır.)
• İlk TDK roman ödülü: “Suçumuz İnsan Olmak” (1957) adlı yapıtıyla Oktay Akbal
• İlk TDK şiir ödülü: “Delice Böcek” şiiriyle Fazıl Hüsnü Dağlarca
• Batı nazım şekillerini ilk defa kullanan şairimiz: Edip Ayel (1894-1957)
• İlk fütürist (gelecekçi) sanatçımız: Ercüment Behzat Lav
• Köyden şehre göçü ilk kez işleyen: Orhan Kemal
• Heceyle yazılmış, sanat değeri taşıyan ilk manzum piyes: Yusuf Ziya Ortaç’ın “Binnaz” adlı oyunu
• İlk postmodern roman: Oğuz Atay’ın “Tutunamayanlar” adlı romanı
• İlk monolog tarzıyla yazılmış ilk roman: Adalet Ağaoğlu’nun “Bir Düğün Gecesi” romanı
• Hikâyede gerçek anlamda Anadolu’yu işleyen ilk yazar: Refik Halit Karay
• Serbest ölçüyü kullanan ilk şair: Nazım Hikmet
• Tiyatroda ilk kadın oyuncu: Afife Jale (Hüseyin Cahit’in yazdığı “Yamalar” adlı oyunda oynamıştır.)
• İlk epik tiyatro: Haldun Taner’in “Keşanlı Ali Destanı” adlı yapıtı

II. DÜNYA EDEBİYATINDAKİ İLKLER

• İlk roman örneği: Rebelais – “Gargaunta”
• İlk modern roman: Cervantes – “Don Kişot”
• İlk tarihi roman: W.Scott – “Waverley”
• İlk psikolojik roman: Madam de La Fayette – “Princesse de Cleves”
• İlk öykü örneği: G. Boccacio – “Decameron”
• Olay öyküsünün öncüsü: Guy de Maupassant
• Durum/Kesit öyküsünün öncüsü: A. Çehov
• Deneme türünün kurucusu: Montaigne
• Deneme türünün ikinci ismi: Bacon
• İlk biyografi yazarı: Plutarkhos
• Tarih türünün kurucusu: Heredot
• İlk büyük destan şairi: Homeros
• İlk trajedi sanatçısı: Aiskhylos
• İlk büyük komedya sanatçısı: Aristophanes
• İlk anı yazarı: Ksenophon – “Anabasis”
• İlk özdeyiş yazarı: La Rochefaucault
• En eski ve ünlü hatipler: Demosthenes, Çiçero, Bousset
• İlk fabl örneği (Batı): Aisopos (Ezop) – “Fabllar”
• İlk fabl örneği (Doğu): Beydaba – “Kelile ile Dimne”
• İlk lirik şair: Sappho
• Pastoral şiirin kurucusu: Theokritos
• Didaktik şiirin kurucusu: Hesiodos
• İlk mensur şiir: Baudelaire – “Küçük Mensur Şiirler”
• Klasisizmin kuramcısı: Boileau – “Şiir Sanatı”
• Romantizmin kuramcısı: Victor Hugo – “Cromvell” yapıtının ön sözü
• Dramın kurallarını belirleyen: Victor Hugo
• İlk realist roman: G. Flaubert – “Madam Bovary”
• Natüralizmin kuramcısı: Emile Zola
• Dünyada bilinen ilk destan: Sümerlerin “Gılgamış Destanı”

TÜRK EDEBİYATINDA SANATÇILARIN UNVANLARI

• Istırap şairi: Fuzuli,
• Sultanü’ş-şuara (şairler sultanı): Baki
• Hiciv üstadı: Nefi
• Hacı kalfa: Kâtip Çelebi
• Zevk-eğlence şairi: Nedim
• Lale devri şairi: Nedim
• Vatan şairi: Namık Kemal
• Hürriyet şairi: Namık Kemal
• Şair-i Azam: Abdülhak Hamit Tarhan
• Tezatlar şairi: Abdülhak Hamit Tarhan
• Üstat: Recaizade Mahmut Ekrem
• Mistik şair: Necip Fazıl Kısakürek
• Milli şair/Türk şairi: Mehmet Emin Yurdakul
• Sokağı getiren romancı: Hüseyin Rahmi Gürpınar
• Server Bedii: Peyami Safa
• Ağıtlar şairi: Recaizade Mahmut Ekrem
• Bayrak şairi: Arif Nihat Asya
• Evler şairi: Behçet Necatigil
• Çimdik: Yusuf Ziya Ortaç
• Kirpi: Refik Halit Karay
• Yazı makinesi: Ahmet Mithat Efendi
• Ölüm şairi: Cahit Sıtkı Tarancı
• İstanbul öykücüsü: Sait Faik Abasıyanık
• Halikarnas Balıkçısı: Cevat Şakir Kabaağaçlı
• Deli Ozan, Çamdeviren: Faruk Nafiz Çamlıbel
• İstanbul şairi: Yahya Kemal Beyatlı
• Ümmetçi şair: Mehmet Akif Ersoy
• Sokağı şiire getiren şair: Orhan Veli Kanık
• Anadolu şairi: Ömer Bedrettin Uşaklı

KURTULUŞ SAVAŞINI İŞLEYEN YAZARLAR VE ROMANLAR

• Ahmet Hamdi Tanpınar: Sahnenin Dışındakiler
• Aka Gündüz: Dikmen Yıldızı
• Attila İlhan: Kurtlar Sofrası, Sırtlan Payı
• Halide Edip Adıvar: Ateşten Gömlek, Vurun Kahpeye
• Hasan İzzettin Dinamo: Kutsal İsyan
• İlhan Tarus: Vatan Tutkusu, Hükümet Meydanı, Var Olmak
• İlhan Selçuk: Yüzbaşı Selahattin’in Romanı
• Kemal Tahir: Yorgun Savaşçı, Esir Şehrin İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu
• Mehmet Rauf: Halas
• Mithat Cemal Kuntay: Üç İstanbul
• Peyami Safa: Sözde Kızlar, Biz İnsanlar
• Samim Kocagöz: Kalpaklılar, Doludizgin
• Talip Apaydın: Toz Duman İçinde, Vatan Dediler, Köylüler
• Tarık Buğra: Küçük Ağa, Küçük Ağa Ankara’da
• Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Yaban, Ankara, Sodom ve Gomore

ANADOLU’YU ANLATAN YAZARLAR VE ROMANLARI

Güney Anadolu, Toroslar ve Çukurova Yöreleri

• Orhan Kemal: Vukuat Var, Hanımın Çiftliği, Kanlı Topraklar, Bereketli Topraklar Üzerinde
• Yaşar Kemal: Teneke, Ortadirek, İnce Memed, Yer Demir Gök Bakır, Ölmez Otu, Demirciler Çarşısı Cinayeti

Orta Anadolu

• Fakir Baykurt: Yılanların Öcü, Irazca’nın Dirliği, Kaplumbağalar, Tırpan, Amerikan Sargısı
• Kemal Tahir: Sağır Dere, Kör Duman, Rahmet Yolları Kesti, Yedi Çınar Yaylası, Köyün Kamburu, Büyük Mal
• Talip Apaydın: Sarı Traktör, Yarbükü, Ortakçının Oğlu, Define, Yoz Duvar

Ege Bölgesi

• Necati Cumalı: Tütün Zamanı, Yağmurlar ve Topraklar, Susuz Yaz
• Samim Kocagöz: Yılan Hikâyesi, Bir Karış Toprak

Doğu Anadolu

• Ferid Edgü: Kimse, O
• Kemal Bilbaşar: Cemo, Memo
• Ömer Polat: Mahmudo ile Hazel, Saragöl

Güneydoğu

• Bekir Yıldız: Reşo Ağa, Kaçakçı Şahan

DOĞU-BATI ÇATIŞMASI, YANLIŞ BATILILAŞMA, TOPLUMSAL DEĞİŞMEYİ İŞLEYEN YAZARLAR VE YAPITLARI

• Ahmet Hamdi Tanpınar: Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü
• Ahmet Mithat Efendi: Felatun Bey’le Rakım Efendi
• Halide Edip Adıvar: Sinekli Bakkal
• Peyami Safa: Fatih-Harbiye, Sözde Kızlar
• Recaizade Mahmut Ekrem: Araba Sevdası
• Reşat Nuri Güntekin: Miskinler Tekkesi, Yaprak Dökümü
• Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Sodom ve Gomore, Kiralık Konak

KASABA YAŞAMINI ANLATAN YAZARLAR VE YAPITLARI

• İlhan Tarus: Yeşilkaya Savcısı
• Reşat Nuri Güntekin: Yeşil Gece, Kavak Yelleri
• Sabahattin Ali: Kuyucaklı Yusuf
• Samim Kocagöz: Bir Şehrin İki Kapısı
•  

OSMANLININ KURULUŞUNU ELE ALAN YAZARLAR VE YAPITLARI

• Kemal Tahir: Devlet Ana
• Tarık Buğra: Osmancık

ÖNEMLİ HİCİV SANATÇILARI VE YAPITLARI

• Şeyhi: Harname
• Fuzuli: Şikâyetname
• Nef’i: Siham-ı Kaza
• Ziya Paşa: Zafername
• Neyzen Tevfik: Azab-ı Mukaddes

EDEBİYATIMIZDA ÖNEMLİ ROMAN KAHRAMANLARI

Tanzimat Edebiyatı

• Araba Sevdası: Bihruz Bey, Periveş, Keşfi Bey
• Cezmi: Cezmi, Adil Giray, Perihan, Şehriyar
• İntibah: Ali Bey, Mahpeyker, Dilaşup
• Karabibik: Karabibik, Yosturoğlu, Koca İmam, Huri, Hüseyin, Eftalya
• Sergüzeşt: Asaf Paşa, Celal, Dilber, Taravet, Cevher
• Zehra: Zehra, Suphi, Sırrı Cemal

Servetifünun Edebiyatı

• Aşk-ı Memnu: Adnan Bey, Bihter, Behlül, Nihal, Firdevs Hanım
• Eylül: Necip, Suat, Süreyya
• Kırık Hayatlar: Ömer, Behiç, Vadide, Neyyir, Leyla, Selma
• Mai ve Siyah: Lamia, Ahmet Cemil, Hüseyin Nazmi
• Mürebbiye: Dehri Efendi, Matmazel Anjel, Şem’i, Sadri
• Şık: Şatırzade, Şöhret Bey, Madam Potiş
• Şıpsevdi: Meftun Bey, Edibe Hanım, Kasım Efendi

Milli Edebiyat

• Yaprak Dökümü: Ali Rıza Bey, Hayriye Hanım, Ferhunde, Leyla, Necla, Fikret
• Ateşten Gömlek: Ayşe, Peyami, Binbaşı İhsan
• Çalıkuşu: Feride, Kamuran, Doktor, Hayrullah Bey
• Handan: Neriman, Hüsnü Paşa, Refik Cemal
• Nur Baba: Nur Baba, Ziba Hanım, Nigar Hanım, Süheyla
• Sodom ve Gomore: Leyla, Necdet, Sami Bey
• Vurun Kahpeye: Aliye, Hacı Fettah, Tahsin Bey
• Yaban: Ahmet Celal, Emine, Mehmet Ali, İsmail
• Sinekli Bakkal: Rabia, Osman (Peregrini), Kız Tevfik, Emine, Vehbi Dede
• Yeşil Gece: Şahin, Kazım

Cumhuriyet Edebiyatı

• Aganta Burina Burinata: Mahmut, Halil Usta
• Anayurt Oteli: Zebercet
• Ayaşlı ve Kiracıları: Ayaşlı İbrahim, Hasan Bey, Buharalı Abdülkerim, Faika, Fuat, İffet Hanım, Şefik Bey
• Bereketli Topraklar Üzerinde: Yusuf, Köse Hasan, Pehlivan Ali
• Dokuzuncu Hariciye Koğuşu: Hasta Bir Çocuk, Nüzhet, Doktor Ragıp
• Fatih-Harbiye: Neriman, Faiz Bey, Şinasi, Macit
• Huzur: İhsan, Nuran, Suat, Mümtaz
• İnce Memed: Memed, Hatce, Abdi Ağa
• Kuyucaklı Yusuf: Yusuf, Muazzez, Selahat- tin Bey
• Küçük Ağa: Mehmet Reşit Efendi (İstanbullu Hoca), Çolak Salih
• Matmazel Noralya’nın Koltuğu: Ferit, Nilüfer, Fotika
• Sözde Kızlar: Behiç, Mebrure, Nafi Bey
• Tutunamayanlar: Selim Işık, Turgut Özben
• Yılanların Öcü: Kara Bayram, Haceli, Irazca Ana

TÜRK EDEBİYATINDAKİ ÖNEMLİ DERGİLER

• Ağaç (1936): Necip Fazıl tarafından çıkarılmıştır.
• A dergisi (1956-1960): II. Yeni akımına destek olmak için çıkarılmıştır.
• Akbaba (1922-1977): Yusuf Ziya ve Orhan Seyfi tarafından çıkarılan haftalık, siyasi mizah dergisidir.
• Büyük Doğu (1943-1955): Necip Fazıl Kısakürek’in çıkardığı dergidir.
• Çınaraltı (1941-1944): Orhan Seyfi ve Yusuf Ziya’nın çıkardıkları Türkçü ve fikir ve sanat dergisidir.
• Dergâh (1921-1923): İlki Mustafa Nihat Özön tarafından çıkarılmıştır. 1990’da ise Ezel Erverdi tarafından yeniden çıkarılmaya başlanmıştır.
• Diriliş (1966-1967): Sezai Karakoç tarafından çıkarılmıştır.
• Genç Kalemler (1910-1912): Ömer Seyfettin ve Ali Cenap tarafından çıkarılmıştır.
• Hisar (1950-1957/1964-1980): Munis Faik Ozansoy tarafından çıkarılmıştır.
• Kadro (1932-1935): Yakup Kadri tarafından çıkarılmıştır.
• Mavera (1976): C. Zarifoğlu, E. Beyazıt, R. Özdenören, M. Akif İnan bu derginin kurucuları arasındadır.
• Papirüs (1966-1970): Cemal Süreya tarafından çıkarılmıştır.
• Resimli Ay (1924-1930): Zekeriya Sertel’in çıkardığı “gerçekçi” halk dergisidir.
• Türk Yurdu (1911-1931): Türk Yurdu Cemiyetinin yayın organıdır.
• Türk Dili (1951-…): TDK tarafından çıkarılmıştır.
• Ülkü (1933-1950): Halk evleri tarafından çıkarılmıştır.
• Yeni Dergi (1964-1975): Mehmet Fuat (Fuat Bengü) tarafından çıkarılmıştır.